Enige tijd geleden schreef ik over de informatieverplichting van de aannemer. Het niet voldoen aan de precontractuele informatieverplichting door de aannemer kan leiden tot wel 50% reductie van de aanneemsom. Deze informatieverplichting is gebaseerd op een uitspraak van de Hoge Raad en het schenden van deze verplichting kan grote consequenties hebben. Zowel voor de aannemer (kleinere aannemers werken voornamelijk ‘buiten kantoor’) als de opdrachtgevers.
Een ander punt waar ik het nu over wil hebben en die (ook) ziet op het geven van informatie zoals het geven van waarschuwingen, hetgeen ook informatie is, betreft uitgevoerd meerwerk. Discussies hierover kunnen leiden tot aanzienlijke juridische en financiële complicaties voor zowel opdrachtgevers als de aannemers. Vaker wel dan niet krijgen de partijen een geschil over (extra) in rekening gebrachte kosten. Kosten die boven de afgesproken som uitstijgen en voor veel mensen als een verrassing komen. Soms valt een meerwerknota – of het niet willen voldoen van deze kosten – letterlijk rauw op iemand zijn dak. De discussie gaat bijna altijd over de vraag of de aannemer had moeten waarschuwen voor de extra kosten én de hoogte van die kosten en zo ja, of hij dit (tijdig) heeft gedaan. Mijn collega, Mirjam Talsma, schreef hier al over in 2020 en in 2023 (Meerwerk: de Hoge Raad legt de waarschuwingsplicht verder uit – REIN). Deze zaken zijn echter nog altijd actueel en er wordt nog (te) weinig gedaan met de uitspraak van de Hoge Raad. Tijd om weer eens in de materie te duiken.
Wat is Meerwerk?
Meerwerk verwijst naar werkzaamheden die buiten de oorspronkelijke overeenkomst vallen, maar tijdens de uitvoering van een (bouw)project nodig blijken te zijn. Dit kan variëren van extra bouwactiviteiten, wijzigingen in (duurdere) materialen, tot aanvullende consultancy-uren. Hoewel meerwerk vaak onvermijdelijk is, is het nog altijd van cruciaal belang – voor beide partijen – dat dit correct wordt vastgelegd en geaccordeerd om latere geschillen te voorkomen. Het vastleggen van de afspraken zorgt ervoor dat beide partijen weten waar zij aan toe zijn en dat zij achteraf niet voor verrassingen komen te staan. De opdrachtgever niet met een extra nota, de aannemer niet met een onbetaalde factuur in verband met de betwisting daarvan.
Algemene voorwaarden versus wet
In veel algemene voorwaarden – die bij het sluiten van een overeenkomst van aanneming van toepassing worden verklaard – is een verplichting opgenomen voor de aannemer om de opdrachtgever te waarschuwen voor de kosten van meerwerk. Dit kan het volgende omvatten:
- Kostenramingen: De aannemer moet duidelijke ramingen geven van de verwachte kosten van het meerwerk.
- Specificatie van uren en prijzen: De aannemer moet gedetailleerde informatie verstrekken over de benodigde uren en de bijbehorende tarieven.
- Toestemming: In veel algemene voorwaarden moet de opdrachtgever expliciet schriftelijk instemmen voordat het meerwerk wordt uitgevoerd.
Wanneer de aannemer deze informatie verstrekt aan de opdrachtgever, heeft deze laatste (conform vele algemene voorwaarden) de mogelijkheid het meerwerk te weigeren, aan te passen of zelfs de overeenkomst te ontbinden.
Aan de andere kant zijn er veel aannemers die eigen algemene voorwaarden hanteren waarin expliciet is opgenomen dat de aannemer meerwerk in rekening mag brengen, zonder dat zij hiervoor toestemming van de opdrachtgever van heeft gekregen. Het is daarom voor opdrachtgevers van belang om goed de algemene voorwaarden van de aannemer die wordt ingeschakeld, door te nemen.
Tenzij-clausule
Nog vaker is de situatie echter zo, zeker wanneer de aannemer een relatief klein (bouw)bedrijf is, dat er geen algemene voorwaarden van toepassing zijn. Partijen zullen dan moeten terugvallen op de wet. In het eerste lid van artikel 7:755 BW is het volgende bepaald:
“De aannemer is verplicht de opdrachtgever te waarschuwen voor onjuistheden in de opdracht of voor onjuistheden of gebreken in de door de opdrachtgever verstrekte gegevens of zaken, waarvan hij het niet onderkennen door de opdrachtgever redelijkerwijs moest begrijpen”.
Uit dit artikel volgt de (bekende) waarschuwingsplicht voor de aannemer ten aanzien van het meerwerk. Echter, het artikel bevat een tenzij-clausule welke een belangrijke uitzondering op deze waarschuwingsverplichting is. Als de opdrachtgever redelijkerwijs had moeten begrijpen dat aan de opdracht van meerwerk kosten verbonden zouden zijn, dan hoeft de aannemer niet expliciet te waarschuwen. De interpretatie van deze uitzondering, de tenzij-clausule genoemd, is in 2022 door de Hoge Raad verduidelijkt. Deze verduidelijking met daarin een veel beperktere bescherming van de opdrachtgever is nog relatief onbekend.
Verantwoordelijkheid van de opdrachtgever bij onverwacht meerwerk
De Hoge Raad heeft op 1 juli 2022 (ECLI:NL:HR:2022:989) bepaald dat de tenzij-clausule veel ruimer is dan voorheen werd gedacht. In uitspraken van rechtbank en de gerechtshoven is deze clausule uit artikel 7:755 BW altijd streng toegepast voor de aannemer, omdat de bepaling anders onvoldoende bescherming biedt voor de opdrachtgever. De Hoge Raad meent echter anders en stelt dat deze verregaande bescherming niet volgt uit de wetsgeschiedenis.
Het oordeel van de Hoge Raad is dat de opdrachtgever zelf verantwoordelijk is voor het begrijpen van de kosten die aan meerwerk verbonden zijn, zonder dat expliciete waarschuwingen van de aannemer nodig zijn. Dit is het geval wanneer de opdrachtgever uit zichzelf de noodzaak van een prijsverhoging had moeten begrijpen. In dat geval hoeft de opdrachtgever niet, aldus de Hoge Raad, beschermd te worden tegen onaangekondigde en onverwachte meerwerkkosten.
De uitspraak van de Hoge Raad heeft ten aanzien van de kostenstijging nog een gevolg. Partijen hoeven namelijk het niet eens te zijn (of te worden) over de hoogte van de kosten voor het meerwerk. De opdrachtgever hoeft zelfs niet bewust te zijn van de omvang. Zelfs niet wanneer het meerwerk vele malen hoger (in deze uitspraak zelfs 400%) uitvalt dan de aanneemsom. Het gaat namelijk om de vraag of de opdrachtgever zich bewust is van de noodzaak van het uit te voeren / uitgevoerde meerwerk en de daaraan verbonden kosten. De Hoge Raad legt vervolgens de bal neer bij de opdrachtgever, zodra hij zich bewust is van het noodzakelijk meerwerk, om bij de aannemer te informeren over de kosten. Daarna kan hij beslissen of hij het meerwerk wil laten uitvoeren of hiervan afziet. Doet de opdrachtgever dit niet, dan mag de aannemer het meerwerk in rekening brengen en komt het risico dat opdrachtgever heeft genomen door niet actief naar de kosten te vragen, voor zijn eigen rekening.
Nadere uitspraken
Langzaamaan beginnen er meer uitspraken te komen waaruit blijkt dat er bij de opdrachtgevers meer verantwoording wordt gelegd ten aanzien van het meerwerk. Zo ook in een recente uitspraak van de Hoge Raad (ECLI:NL:HR:2024:1073) waar zij oordeelde dat het Hof onterecht had nagelaten om te toetsen op de vraag of opdrachtgever de stijging had kunnen begrijpen/weten
Juridische gevolgen van de Hoge Raad-uitspraak op meerwerk
De uitspraak van de Hoge Raad wordt momenteel nog vrij weinig aangehaald, dit blijkt ook uit recente uitspraken van de lagere rechtspraak. Dit zal mogelijk op korte termijn anders zijn, wanneer hieraan meer ruchtbaarheid wordt gegeven. Wel moet verduidelijkt worden dat in deze zaak de opdrachtgever expliciet had erkend (in een mail) dat hij begreep dat de aannemer de opdracht niet voor de afgesproken som kon uitvoeren. Deze erkenning maakt dat de Hoge Raad oordeelde dat opdrachtgever heeft begrepen dat er extra kosten aan het werk waren verbonden. Dat opdrachtgever de hoogte van het meerwerk betwistte, veranderde haar standpunt niet. Deze erkenning was weer niet aanwezig in de zaak zoals hierboven benoemd, van 2024. Dit biedt dus kansen voor ondernemers om aanspraak te maken op vergoeding van het meerwerk.
Bewijslevering bij geschillen over meerwerkkosten: Wat zegt de Hoge Raad?
Ik benadruk hierboven het feit dat de opdrachtgever via een e-mail heeft erkend dat er meerwerk in rekening zou worden gebracht. Mijns inziens zal een aannemer moeten aantonen, wanneer er discussie volgt of hij had moeten waarschuwen, dat de opdrachtgever daadwerkelijk had moeten begrijpen dat het meerwerk noodzakelijk was. Bijvoorbeeld door een erkenning of doordat hij omstandigheden kan aanvoeren waaruit dit blijkt. Een voorbeeld daarvan kan zijn dat de opdrachtgever op het gebied van bouw zelf ter zake deskundig is. De opdrachtgever doet er daarentegen goed aan om te betwisten dat hij de kosten kon hebben voorzien.
Uiteraard is de beste remedie tegen dergelijke geschillen: voorkomen. Voorkomen doe je door duidelijke contracten, regelmatige communicatie en schriftelijke bevestigingen van alle afspraken. Hiermee worden geschillen over meerwerk voorkomen. De grootste geschillen ontstaan doordat partijen onvoldoende vastleggen.
Een geschil over meerwerk?
Geschillen over meerwerk komen regelmatig voor. De lagere rechtspraak is tot nu bijna altijd uit gegaan van een bescherming van de opdrachtgever, maar de Hoge Raad heeft de tenzij-clausule aanzienlijk ruimer toegepast. Het kan grote gevolgen hebben voor de opdrachtgever wanneer duidelijk wordt dat hij het meerwerk heeft kunnen verwachten.
Los daarvan kunnen geschillen over meerwerk complex en kostbaar zijn, maar met de juiste voorzorgsmaatregelen kunnen de risico’s aanzienlijk worden verminderd.
Heb je vragen over meerwerk of zit je momenteel in een geschil? Wij lezen graag mee, geven advies en kunnen helpen met het opstellen van de overeenkomst, opdrachtbevestigingen en algemene voorwaarden. Ben je opdrachtgever en ben je benieuwd of de aannemer aanspraak mag maken op vergoeding voor het meerwerk? Neem dan contact met ons op.